Zambia

Pnyahan Wikipidiya
跳至導覽 跳至搜尋
Flag of Zambia
Flag of Zambia- Kwoci Zambia Konghkwo(尚比亞國旗)

Zambia (尚比亞)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Gaga kska Meycow ka Zambia, 15 00 S, 30 00 E ka gaga na nniqan. Kana ka knlbangan na o 752,618 sq km (hangan na o Tg39) (knlbanga dxgal o 743,398 sq km, knlbangan qsiya o 9,220 sq km). Kana ka sejiqun o niqan 15,510,711 hiyi. Gaga Lusaka ka pusu alang paru, jiyax 24 idas 10 ka jiyax skrayan klwaan. Manu ka dxgal Zambia ga wada sugan 31.70% ka dxgal qpahan, 66.30% ka dxgal bbuyu, rahuq dxgal do niqan 2% na.

Bukung klwaan ta sayang o kiya ka Edgar Lungu, pnaah hngkawas2015 idas 1 jiyax 25pnrajing kmlawa klwaan.

cinkhulan sa knita’ sa brbiru’

Zambia (尚比亞)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

File:Coat of arms of Zambia.svg-Kwo-hwey(國徽)

Zambia Konghkwo (Eygo: Republic of Zambia), Cyokoku u splawa dha Canpiya, Taiwan u splawa dha Sangpiya (Kari Ingkoku: Zambia), kiya ka qnlhangan kcka dxral wa mniq Tukcka Ahuyrika. Msqapah qnlhangan Congo Mincu Konghkwo, Tanzania, Malawi, Mozambique, Zimbabwe, Bozana mi Angola. Saka ka sotu dha.

Ri-s (歷史)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Cutyawmu: Rikisi Zambia.[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

File:Zambia (orthographic projection).svg-Ida nkiya lnglingay(自然地理位置)

2000 kngkawas brah cida, tndxral alang Zambia u tna ini sangay yahan mangal mi psupu sediq nganguc icil. 15 th dhuq saya, sediq rmngaw kari Pantu u prading mtmay Zambia, kiya mi mniq 17 th dhuq 19 th iyax cida ka knhbrawan balay. 19 th

Kngkawas 1888 cida, Ingkoku cmince Saysiar Rots u kndadax bawa Cyocang mangal biyax kmari kwang. Mntna kngkawas, qnlhangan Ingkokuu wada phiyu Tuhunac Rotsiya mi Tudaya Rotsiya (kiya ka Zimbabwe mi Zambia saya). Kngkawas 1924, Tudaya Rotsiya u wada mqlhangan dxral bukung Ingkoku cmin. Kngkawas 1953, wada pspuwan ka Tuhunac Rotsiya mi Tudaya Rotsiya u tuhuy Niyasaran (Malawi saya), msupu phiyu Rotniya mi Niyasaran Ryeynpang (splawa dha Tkcka Ahuyrika Ryeynpang uri). Kngkawas 1962 ka kcka seyngkyo ryeynpang, sediq Ahuyrika ka wada mangal hmrinas dmka ripoing. Bukuy daw, wada muda pnrngawan ka ripoingkay, dmudul Tudaya Rotsiya mlatac ryeynpang, kiya mi meysa biyax knlabang bay dhiya qmlahang dhiya nanaq mincu mi kongmincyeyn. Kngkawas 1963 cida, Tukcka Ahuyrika Ryeynpang u balay bay ptalax. Kngkawas 1964 idas 10 diyax 24, Tudaya Rotsiya u mlatac Ingkoku dukuricu, knpriyux hangan Zambia Konghkwo.

Nhana dukuricu cida, mqraqil hari ka pspngan Zambia. Cida u kcka 4 ssiyaw qnlhangan-Rotsiya, qnlhangan Tuhunac Ahuyrika ka Tuiwil hunac Ahuyrika, kiya mi dxral qhlangan Portugal na Tubarac Ahurika (Mozambique saya) mi nPortugal Tiril Ahuyrika (Angola saya) to bay wisu qlhangan damay tunux kana. Alaw Zambia u dmkoh knkingal qnlhangan tuhunac Ahuyrika na sediq qalux seyji pnsliyan, kiya ka pluban Zambia tuhuy Rotsiya u mttali balay, hiti balay daw alaw so niyi u wada shmuk ka tnuayus ddha qnlhangan. Kiya mi babaw daw, Cyoka Jnmin Konghkwo ka dmayaw smmalu Tan Zam Ppanan Kisya, wada psbalay quri uuda ppanun. Uxay wana kiya, babaw yayung Canpisi na kasupa sweytyeyncan u wada pndungus mttuku bay ddiyun uri.

Zambia u muda mincuhwa seyji, mbiyax bay syakay cngce mi mttuku na kwangcang (krinah bay knou ka dong kwang), mnadas niya qnbliqan u kiya ka wada dmuwi knbeyhing bay Ahuyrika so sklwiun bay ndanan kayhwa sweycun. Kngkawas 2006 idas 9 diyax 28, muda seyngkyo ka soto mi gikay. Idas 10 diyax 2 cida, tu1 beyhing hwakwan ka pkla kari, Riwey Muwanawasa ka lmutuc mangal soto. Knoutang Mincu Undo ka wada mangal gikay 150 hiyi ying na 70 hiyi ying, Ayko Cnseyng u wada mangal 36 hiyi ying, Pskingal Mincu Ryeynmong u wada mangal 26 hiyi ying.

Cng-c (政治)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Pusu tyawmu: Seyji Zambia.[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Zambia u muda pnwaya soto, kngkawas 2011 idas 9 cida, snpeyyah Ayko Cnseyng Mayko Sata u wada niya ini baka ka Knoutang Mincu Undo na Lubiya Panta, wada mangal tu5 pnsdhuwan soto.

Pnwaya murux ying ka kokomin yingkay u knkana bay pa niqan 158 hiyi ying,

kckana 150 hiyi ka pnuda seyngkyo pnhiyu, 8 hiyi ka snkulan soto kiya. Ayko

Cnseyng, Knoutang Mincu Undo mi Pskingal Qnlhangan Pkranatang ka tu3 pusu

bay beyhing tang saya.

Snpeyyah congyang ka smkaul bucyoci bukung musa knkana qnlhangan 9 sng, mangal biyax qmpah qpahun sngcang.

Knbaraw hoing ka knbaraw bay suhwa ciko, mangal qpahun sangsu ancyeyn. Trahuc .

knbaraw hoing u phiyu kawci hoing, ticyu hoing.

Way-cyaw (外交)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Babaw mnhdu phiyu qnlhangan mk5 diyax na kngkawas 1964 idas 10 diyax 29, tuhuy Cyoka Jnmin Konghkwo pwaluk psdhu cyeyncyaw.

Sing-cng cyu-hwa (行政區劃)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Pusu tyawmu: Zambia singcng cyuhwa.[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Knkana qnlhangan u psnakan 9 sng, trahuc sng u phiyu 68 ka keyng.

Juga nniqan knkingal sng Zambia

# Hangan sng Hanga eygo Knrbangan Knhbrawan sediq Sohu
1 Congyang sng Central ZM.CE 94,395 1,012,257  Kabuwe
2 Dongtay sng Copperbelt ZM.CO31,328 2,542,132  Ndora
3 Tunarac sng Eastern ZM.EA69,106 1,961,269 Cipada
4 Ruabura sng Luapula ZM.LP50,567 991,927 Mansa
5 Rusaka sng Lusaka ZM.LS21,898 1,391,329 Rusaka
6 Tudaya sng Northern ZM.NO147,826 1,258,696 Kasama
7 Tuiwil daya sng North-Western M.NW125,827 583,350 Soruweyci
8 Tuhunac sng Southern ZM.SO 85,283 1,212,124 Riwenstun
9 Tuiril sng Western ZM.WE126,386 765,088 Mangku
10 Musinka sng Muchinga ZM.Mu 126,386 765,088 Sinsar

Ti-ri (地理)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Kcka Zambia Tuiwil daya ka yayung Canpisi.[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Cyangyu

Qnlhangan kcka dxral ka Zambia, to bay mniq tu1000 m dhuq 1500 m dxral baraw

brnux ka tndxral dha, tubaraw bay u haypa 1774 m, niqan dxral llbu dwiyaq mi dxral lmiqu uri.

Yayung Canpisi ka tubeyhing bay yayung, lmihu smqic ayus qnlhangan tuhunac,

wahini ka niqan bay hnhangan Twelaq Mosiawtuniya (Twelaq Weytoriya).

Knkkarac (氣候)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Knkana qnlhangan u mnknkkarac kntilux sspriq brnux, qnyuxan qsiya kngkawas u 600-1500 hawmi, knkawas idas 10 dhuq kawas idas 4 ka knkkarac qqyuxan.

Alang mkbrnux

Pusu tyawmu: Bnkuwan bnatas alang mkbrnux Zambia.

Juga Zambia

Wamniq sotu Rusaka ka Pnsdhuwan Dukuricu.

Langu Muweyru

Langu Bangwelu

Mubala

Kasama

Mupika

Cingola

Kitwe

Ndola

Lusaka

Manggu

Mulobeji

Psliyan Kariba

Maramba

Kari (語言)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Kari ddiyun seyhu Cambia ka eygo, eygo uri ka pusu bay srngaw kari sangyey mi kyoiku Cambia. Binaw uxay wana so niyi, rmngaw ka Cambia u hmrinas 70 ka kluwanan kari dha, ana so duma kcka niya u ya bay cida kari icil ka duma.

Niqan 7 kluwan kari tndxral u srngaw balay mi niqan so mntna kari srngaw seyhu.

Niyi trahuc niyi ka 7 kari:

Kari Bemba (Bemba language, mniq Tudaya sng, Ruabura sng mi Dongtay sng

Kari Niangjya (Nyanja language, mniq Tunarac sng mi Rusaka sng).

Kari Tongga (Tonga language, mniq Tuhunac sng).

Kari Loji (Lozi language, mniq Tuiwil sng).

Kari Kaongdo (Kaonde language)

Kari Luwalay (Luvale language).

Kari Longda (Lunda language, mniq Tuiwil daya sng).

Tu7 kluwanan kari niyi pa mniq Zambia u mntna eyga pspuwan ngalan brah balay lxayan kyoiku mi kari duma ngalan seyhu pbtasan patas.

Mniq kngkawas 2000 cida, Zambia u knhbrawan bay sediq rmngaw ka kari u Kari Bemba (Bemba, ya bay 50% ka sediq u ngalan dha tu1 kari uxay daw tu2 kari), thiti ka kari Niangjya (Nyanja, ya bay 37% ka sediq dmuwi), kari Tongga (Tonga, ya bay 15% ka sediq dmuwi) mi kari Loji (kari Lozi u ya bay 11% ka sediq dmuwi).

Un-hwa (文化)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Zambia na bntasan pnskraya bungka ka mskaya qdiraw, mniq splawa qnlhangan mi kcka qnlhangan knkingal alang ssapah u qtan balay kan.

Jen-ko (人口)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Pusu tyawmu: Knhbrawan hiyi sediq Zambia.[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Knhbrawan hiyi sediq rikisi.
Kngkkawas Knhbrawan hiyi ±%
1911 821,536 +19.8%
1921 983,835 +36.7%
1931 1,344,447 +25.2%
1946 1,683,828 +14.7%
1951 1,930,842 +12.5%
1956 2,172,304 +60.7%
1963 3,490,540 +16.2%
1969 4,056,995 +39.6%
1980 5,661,801 +30.4%
1990 7,383,097 +33.9%
2000 9,885,591 +33.9%
2010 13,092,666 +32.4%
2015 16,212,000 +23.8%

Note: During the occupation by the British, the Black African population was estimated rather than counted.

Pnyahan:Central Statistical Office, Zambia.

Pusu bay pnspuwan knhbrawan sediq Zambia u ya bay 70% pndkanan llutuc rmngaw kari Patu joku. Eygo ka ddiyun kari seyhu, ddiyun bay kari u eygo mi kari Bemba, Kari Niangjya ka kari tndxral.

Pusu balay snhiyan snlhayan dha pa pnrmaxal snhiyan pnsltudan mi Kiristokyo Sediq Ingkoku mi sediq Tuhunac Ahuyrika ka pusu balay cyawmin, ya bay 1 knbkiyan 50 kbkuy hiyi sediq, pusu balay mniq sotu ka Lusaka. Ini khbaraw ka llutuc Asia, pusu balay ka llutuc India.

Cing-c (經濟)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Dmuei 28 kluwanan ka rakaw pnsnakan snrnu qnlhangan niyi canpin cuko, knkingal kulu kluwanan rakaw u rmirih kingal kluwanan canpin.Wa mniq Citwey na kingal beyhing dxral kriyan dong kwang.

Zambia ka tuhunac Sahara alang mkbrnuxhwa cngtu knbeyhing bay qnlhangan, 10 kbkuy knbkiyan hiyi sediq mniq kcka alang mkbrnux. Psdkanun ka ssiyaw knkingal qnlhangan, Zambia u niqan knmalu bay lxanan ssmnalu mi ppanan rulu. Zambia kndadax cbiyaw u dmuwi dong kwang ka pusu bay uruc canyey. Binaw alaw kwoci sucang bbriyan neydang dong kwang u wada mlih mi uka ka tocu niya, wada kndudul mlih ka knriyan dong, kngkawas 1998 u wada mlih dhuq qnbsyaqan 30 kngkawas knllbu balay. Kngkawas 2001 seyhu u muda dong canyey syohwa daw, wada prading mrana ka knriyan dong kwang, malan ka knkawas so niyi u neydang dong, dmudul knrana nngalan dong kwangyey. Mtutuy ka keyjay Zambia. Spuda snpuwan seyhu dha, kngkawas 2008 Zambia jncyu nngalan dha u wada hmrinas 1000 pila Amirika, lhayan mlatac qnlhangan mqrinuc balay qnlhangan.

Tan Zam ppanan kisya ka pwaluk Tanzania sotu cuxan mi haykang Sanrankang, kiya mi Zambia kcka alang mkbrnux Kapirimuposi na kingal ppanan rulu kisya, elu kisya niyi u pnhyuwan kngkawas 1970 dhuq kngkawas 1975. Ppanan elu rulu kisya niyi u dnyawan smmalu seyhu Cyoka Jnmin Konghkwo, dmayaw dongkwang snpeyyah kcka dxral Zambia cukoseyng u ana ini uda Rotsiya (Zimbabwe saya), Mozambique mi Tuhunac Ahuyrika, Angola. Tan Cam ppanan rulu kisya pa knbeyhing bay dnyawan Cyoka Jnmin Konghkwo beytaq saya dmayaw qnlhangan icil uri. Nongyey cancu u knkana sediq qnlhangan sngcan mawo na ya bay 20%. Lhngay ka pusu balay cuko mi uuqun pnwalang. Niqan balay rrihan niya ka nongyey, knkana qnlhangan dxral malu stabun u yabay wana 20% ka wada ttakan qpahan. Qqpahan phpah ka kcka pnkrana nongyey ini biyaw mrana niya burah canyey.

Zambia u mnniq kngkawas 2014 brah cida u wada ngalan knlbu bay mtrawah qnlhangan, kiya mi uxay kayhwacong qnlhangan. Kiya u mniq kngkawas 2014 na sediq knrana csu kcka pawkaw, Zambia na sediq knrana csu wada dhuq kcka snpngan da, kiya ka niyi u wisu ptura Zambia u wada knrana kingal kayhwacong qnhlangan.

Cu-yeyn (資源)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Keyjay Zambia kndadax cbiyaw u ida dong kwangyey ka lxawan niya. Alaw ini ttuku ka tocu, mhnuk ka neydang dong mi syohwa ka ini kklayi kiya ka wada mlih ka knriyan dong, babaw 30 kngkawas ka kngkawas 1988 daw, knriyan dong Zambia u wada mlih msngari 228,000 kongtun balay da. Kngkawas 2002 cida, babaw niqan syohwa ka qpahan niyi daw, wada kasi qdhuq 337,000 kongtun ka knrana niya dong. Qnlangan dong scang u wada kmalu mrana dhuq so niyi, kiya mi knrana kana ka sntkuwan pila mi nngalan wayhuy ka dndulan niya.

Kngkawas 2003 cida, uxay xiluy cuko u wada mrana 25%, kiya ka nngalan knkana cuko 38%, brah han u 35% han. Seyhu Zambia so niyi u ida mquri kwoci cuyeyn kojyo muway pnsdhuwan patass nrwanan, so malu miying nyey mi yo kwangwu. Sntangan dsediq u so malu rmirih dong ka nyey, so musa knbeyhing bay xxiluy cuko Zambia ka hniwan niya. Kngkawas 2009 cida, wadaq ddulan qnlangan keyjay ini pndungus na knbeyhing bay pnspngan dha ka Zambia.

Rmiwaw (旅遊)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Ppwela rmiwaw kcka rmiwaw ka quri kcka dmudul rmiwaw wiki: Zambia.

Wa mniq ayus Zambia mi Zimbabwe ka Mosiawtuniya twelaq

Rriwaw cuyeyn Zambia ka pusu knkana:

Qnlangan mk7 sklwiun qtan uri ka Mosiawtuniya tulaq (Weytoriya twilaq); Kahuay qnhlangan pnlaxan ccamac kongyeyn; tuhunac yayung Zambisi nniqan mndungus qtanlnlingay; tuhunac Ruankwa qnlangan pnlaxan ccamac kongyeyn.

Pnyahan pnatas (參考資料)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]