Vanuatu

Pnyahan Wikipidiya
Flag of Vanuatu
Flag of Vanuatu-Kwoci Wannatu(萬那杜國旗)
Wilakang

Vanuatu(萬那杜)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Gaga kska Tayangcow ka Vanuatu, 16 00 S, 167 00 E ka gaga na nniqan. Kana ka knlbangan na o 12,189 sq km(hangan na o Tg164) (knlbanga dxgal o 12,189 sq km, knlbangan qsiya o 0 sq km). Kana ka sejiqun o niqan 277,554 hiyi. Gaga Port-Vila ka pusu alang paru, jiyax 30 idas 7 ka jiyax skrayan klwaan. Manu ka dxgal Vanuatu ga wada sugan 15.30% ka dxgal qpahan, 36.10% ka dxgal bbuyu, rahuq dxgal do niqan 48.60% na.

Bukung klwaan ta sayang o kiya ka Baldwin Lonsdale, pnaah hngkawas2014 idas 9 jiyax 22pnrajing kmlawa klwaan.

File:Coat of arms of Vanuatu.svg-Kwohwey(國徽)

cinkhulan sa knita’ sa brbiru’

Wannatu(萬那杜)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

File:Vanuatu on the globe (small islands magnified) (Polynesia centered).svg-Ida nkiya lnglingay(自然地理位置)

Wannatu Konghkwo (Kari Fransi: République de Vanuatu, kari Ingkoku: Republic of Vanuatu, kari Bislama: Ripablik blong Vanuatu, brahan kari Cokoku Telu, Hongkong, Macao u Wanuatu瓦努阿圖), splawa dha Wannatu, kiya ka qnhlangan taw wa mniq tuiwil hunac ucilung Taypingyang, mniq kngkawas 1980 ptalax Ingkoku, Fransi dukuricu phiyu qnhlangan, pnspuwan knkana 80 sngari tawyu (68 tawyu ka niqan sediq mniq), mnmsupu Meyraniya cyuntaw uri, kngkawas kddiyax u knkkarac mntilux hayyangsing.

Ri-s(歷史)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Pusu tyawmu: Rikisi Wannatu

Hmrinas mkmaxal kngkawas brah cida, hbaraw balay tawyu u tna niqan sediq mniq da, ya bay mniq kongyeyn brah kngkawas 4000 cida prading, kiya mi ya bay kngyeyn brah kngkawas 1300, dxral nniqan hiya u wada niqan duma tuqar qqiya tawci.       

Oco mqlahang cida

Kngkawas 1606 cida, snpeyyah Petros Kweyros dmudul sediq Spain tanseyntuy ka tu1 qnpringan muwaya bay sediq Oco mtmay taw hiya, qnita ta dha dhiya u dxral hiya ka ini kklayi tuhunac beyhing dxral. Mniq putting hiti 18 th, Ingkoku tansyeyncya Canmus Kuk tumn2 musa tmalang ucilung cida dhuq taw niyi, wada na sphangan Sinhebulidi Cyuntaw ka taw niyi, bukuh daw sediq Oco u kiya ka prading miyah thdil mniq dxral hini.   

Kngkawas 1887 prading, Sinhebulidi Cyuntaw u wada qlhangan Ingkoku mi Fransi tucilung heytay weyyeynhguy ka qmlahang. Kngkawas 1889 cida, Wilakang u wada mangal pusu biyax, ana wana sediq bhuway ka mndungus bay dmuwi biyax   mqlahang, kiya ka wada tu1 muwaya bay muda uka pnsnakan hniwan qridin mi snaw knkana seyngkyo na dxral nniqan dhiya qmlahang dhiya nanaq, Kngkawas 1906 cida, Ingkoku mi Fransi ddha qnlhangan niyi u smruwa Sinhebulidi Cyuntaw ka Ingkoku   mi Fransi ddha dha qnhlangan msupu qmlahang, phiyu Dxral Pnspuwan Sinhebulidi Cyuntaw. Alaw knhbrawan sediq Oco miyah thdil dxral hiya, kngkawas 1935 pa   knhbrawan hiyi sediq Sinhebulidi Cyuntaw cida u hmrinas 45,000 hiyi. Tumn2 Knbeyhing Mccbu Qnlangan iyax cida, Ayti taw mi Aysbilitusangto taw u ngalan mongcyun citi ddiyun heytay.

Dukuricu cida

Mniq kngkawas 1980 idas 7 diyax 30, Wannatu u wada dhuq dukuricu, kiya mi wada mtumal qnlhangan Ta Ingkwosyey, wada skkingal diyax mnniq kngkawas 1981 mi kngkawas 1983 tumal UN mi Ini Pwaluk Undo.  

Ti-ri(地理)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Wilakang

Pusu tyawmu: Lnlingay nniqan Wannatu.

Wannatu u spuda pnspuwan 83 tawyu, kiya mi pkla kari dmuwi pusu biyax Masyo taw mi Ryeyman taw. Kcka 83 ka tawyu u, knlbangan 14 tawyu ka hmrinas 100 pinghwang km, kcka niya knbeyhing bay tawyu ka Sngaysbilitu. Sotu Wannatu ka Wilakang, kiya ka knbeyhing bay alang mkbrnux Wannatu uri, wa mniq Ayti taw mi Rukanwiar. Wannatu u mnniqan mtilux mi yajetay knkkarac, niqan jetay yurin, to bay niqan dwiyaq baraw mi dwiyaq puniq, knbaraw bay dwiyaq ka wa mniq Sngaysbili na Buwimasana dudux, knbaraw u 1,879 m.

Yupan bay knttu bwihur spriq ka Wannatu. Kngkawas 2015 idas 3, qnhlangan dha u yupan bwihur spriq Pamu, wada mqraqil balay, knou bay alang u wada sliqan nyupan niya, sotu Wilakang (Port Vila) u hmrinas 90% ka ssapah ka wada mnaqah.  

Singcng cyuhwa(行政區劃)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Wannatu singcngcyu.

Pusu tyawmu: Wannatu singcng cyuhwa.

Kndadax kngkawas 1994, Wannatu knkana qnhlangan pa psnakan 6 snghun:

  • Marangpa sng
  • Pongnama sng
  • Sangma sng
  • Syeyhwa sng
  • Tahuya sng
  • Toarpa sng

Cng-c(政治)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Wannatu gikay

Pusu tyawmu: Seyji Wannatu

Wannatu u pnwaya gikay mincu, soto ka weynso qnhlangan, 5 kngkawas ka diyax qqpahan. Soto u snpeyyah giying muda seyngkyo psdhu phiyu, sediq mpseyngkyo u kasi ka hmrinas 2/3 ka bntaqan hyo pa kiya ka wada mangal, kiya mi Wannatu na pusu dmudul seyji ka congri. Wannatu gikay u mnpnwaya 1 ying, spuda pnsliyan 52 hiyi, giying u snpeyyah sediq qnhlangan muda seyngkyo pnhiyu, 4 kngkawas ka iyax diyax qqpahan niya.

Wannatu u wada tumal knou bay pnssliyan kwoci, kiya ka knkana Ta Ingkwosyey,

Qnlangan Ginghang, Asia Kayhwa Ginghang, Pnssliyan Kwoci Pila Cicin, Bungka mi Cisu Hcwo Ciko mi Cweyncyo Kari Fransi Nniqan.

Way-cyaw(外交)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Pusu tyawmu: Wannatu waycyaw.

Pusu tyawmu: Bnkuwan ndanan cyeyncyaw Wannatu

Dhuq kngkawas 2019, Wannatu u wada tuhuy 103 qnlhangan muda phiyu pnluban waycyaw.

Wannatu u mniq kngkawas 1982 idas 3 diyax 26 mtuhuy Cyoka Jnmin Konhkwo cyeyncyaw, kngkawas 2004 idas 11 diyax 3 u wada psdhu ppatas cyeyncyaw kongpaw Cyoka Minkoku ka Wannatu, binaw babaw 7 diyax daw wada knpriyux ka waycyaw bucyo dha, so kiya patas pnsdhuwan kiya daw pkla kari uka dungus niya, kiya mi wada tbrnahun mi uka da.

Wannatu u smruwa dmuwi pusu biyax qnlhangan ka Tuiwil Sahara Qnlhangan, Kosowo.

Abuhacu u mnniq kngkawas 2011 tuhuy Wannatu cyeyncyaw, binaw kngkawas 2013 cida Russia u wada ini buway keyjay dmayaw Wannatu daw, wada twancyaw Abu

Hacu ka Wannatu, knpriyux tuhuy Cyocuya cyeyncyaw, kiya mi smruwa Abuhacu ka ndxral Cyocuya uri.     

Cing-ci(經濟)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Wilakang cucang
Wannatu na canpin cuko pa wa mniq 28 kluwanan rakaw bnkuwan banggo na hnyuwan rncuhan muda

Pusu tyawmu: Keyjay Wannatu

Hbaraw bay sediq Wannatu pa qmpah tu1 ci osang, pusu na balay ka nongyey, pnhuma pnwalang Wannatu u malu pdngusun ddiyun ya bay 65% knhbrawan hiyi sediq; kiya uri u, qqpahun quri qqcurux mi qpahun tmabu tnbuwan ka pusu bay quri ngngalan keyjay Wannatu uri. Qqpahan kwankwang mniq Wannatu u spruwan balay uri, kiya ka pusu balay pnyahan hbangan seyhu uri.

Wannatu kongyey u alaw mkray ka qqiya mi sngcan cngpn, knkingal canpin u ini ttuku cuko biyax cingcng, pusu bay kongyey canpin ka snpeyyah qnlhangan icil cinko, mniq Wannatu muda pbbari. Wannatu u niqan yeycu cyakong, uuqun, qhuni cyakong, smipaq tnbuwan, baciq…tiping koba.

Cyaw-tung(交通)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Pusu tyawmu: Ppanan rulu Wannatu

Ini dayi smmalu ka elu sitong Wannatu, ini dhuq 100 ingri ka elu ndwanan snbalay, to bay elu claq mi wana rulu 4W ka malu priqan. Knkingal taw u niqan kingal tiping trduwan asu mi mato malu spuda tiping asu mpmapa qqiya mi tiping asu spidaw  smpung diyax mapa mi mlih qqiya. Mniq Wannatu u, ddeyngsya ka malu bay ddiyun mriq klelu. Wilakang mi Rukanwiar u qulung niqan snpngan haya ppanan sediq mi tiping basu.

Jen-ko(人口)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Dsediq mniq klelu mniq Wilakang.

Spuda snpuwan kngkawas 1999 Wannatu, niqan 95,682 hiyi ka snaw mi 90,996 hiyika qridin. Pnklan snpuwan seyhu pa, hmrinas dmka 20 th u wada mlih ka hnqilan ryu  laqi rabu, kndadax kngkawas 1967 pa 1,000 hiyi u niqan 123 hiyi ka mhuqil, mniq

kngkawas 1999 u wada mlih dhuq 1,000 hiyi u niqan 25 hiyi mhuqil. Kiya mi, snpngan Amirika Congyang Cingpawcyu mniq kngkawas 2011 u 1,000 hiyi mundus mntuting ka laqi rabu u niqan 46.85 ka laqi rabu mhuqil. Ana so Wilakang mi Rukanwiar u niqan knhbrawan hiyi sediq, binaw pusu bay sediq u mniq dxral nniqan

alang pnhuma pnwalang mi alang tmabu tnbuwan.  

Cung-cyaw(宗教)      [smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Kiristo kyo ka pusu balay slhayan snhiyan Wannatu. Kcka niya u Cyoro Kyokay ka  Knbeyhing bay kyokay, ya bay niqan 1/3 hiyi sediq smluhay. Thiti ka Roma Teyskyo

mi Sngkonghuy, ya bay 15% knhbrawan hiyi sediq ka sinjya, duma daw knkingal ini pntna slhayan.

Tnhdilan sediq(移民)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Cupn tocu tnhdilan sediq hwaan.

Seyhu Wannatu Konghkwo u mniq kngkawas 2014 idas 4 diyax 4 balay bay cmikun

cupn tocu tnhdilan sediq hwaan (CIIP), wana tocu hmrinas 32 knbkiyan pila Amirika daw, kiya ka malu dmudul tnualang hiya pndungus qqpahun, dmudul pkrana keyjay nniqan hiya. Seyhu Wannatu u mniq kngkawas 2014 idas 5 balay bay muda muway biyax Wannatu Qnlhangan Tocu Tnhdilan Sediq Yoseyng Kojyo (VNIIL), Cweyncyo Tucya Congtayri Wannatu Cupn Tocu Tnhdilan Sediq Hwaan Cwanan (CIIP).     

Seyhu u mniq kngkawas 2015 idas 6 balay bay malix Wannatu Qnlhangan Tocu Tnhdilan Yoseyng Kojyo (VNIIL) ka cweyncyo tucya congtayri cuke. 

Wun-hwa(文化  )[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Smnalu qhuni ka pangc

Pusu tyawmu: Bungka Wannatu.

Ddiyun kari seyhu Wannatu ka kari Ingkoku, kari Fransi, mi kari Pislama. Kari Pislama ka 1 kluwanan kari Bikin mi kari Kriawar, prmaxan kari Ingkoku mi wenhwa kari Meyranisiya. Wannatu pa niqan tukubeycu tndxral bungka dha, lubu dha u splawa dha pangc (slit drums), lubu ddiyun pttatuk.

Min-hong min-su(民風民俗)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Mlu bay ka kndusan Wannatu, sqqita bay sediq ka sediq dha, dhiya nanaq ka knama

muda prrngaw kari sediq icil mpriwaw. Sediq tnualang u luhay mniq ssiyaw klelu

beyhing qhuni lmamu hiyi pnwalang, ssiyaw nniqan u to bay niqan hiyi pnwalang ka

malu ngngalun kana.   

Ttgsa(教育 )  [smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Tuhunac Taypingyang Pyasan Tubeyhing tucida sapah pyasan u wa mniq Wilakang, Tuhunac Taypingyang Pyasan Tubeyhing pa snpeyyah 12 qnlhangan Taypingyang msupu dmuwi, tucida sapah pyasan Wannatu u pusu balay stusa dha u horicu mi smluhay quri kari. Alaw wana murux bay 1 pyasan tubeyhing ka Wannatu, so kiya u splawa dha pyasan tubeyhing Wannatu.      

Pnyahan pnatas(參考資料)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]