Timor-Leste

Pnyahan Wikipidiya
跳至導覽 跳至搜尋
Flag of East Timor
Flag of East Timor-Kwoci (東帝汶國旗)

Timor-Leste(東帝汶)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

File:Coat of arms of East Timor.svg-Kwohwey(國徽)

Gaga kska Yacow ka Timor-leste, 8 50 S, 125 55 E ka gaga na nniqan. Kana ka knlbangan na o 14,874 sq km(hangan na o Tg160) (knlbanga dxgal o 14,874 sq km, knlbangan qsiya o 0 sq km). Kana ka sejiqun o niqan 1,261,072 hiyi. Gaga Dili ka pusu alang paru, jiyax 20 idas 5 ka jiyax skrayan klwaan. Manu ka dxgal Timor-leste ga wada sugan 25.10% ka dxgal qpahan, 49.10% ka dxgal bbuyu, rahuq dxgal do niqan 25.80% na.

Bukung klwaan ta sayang o kiya ka Taur Matan Ruak, pnaah hngkawas2012 idas 5 jiyax 19pnrajing kmlawa klwaan.

File:LocationEastTimor.svg-Ida nkiya lnglingay.(自然地理位置)

cinkhulan sa knita’ sa brbiru’

Tunarac Timor (東帝汶)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Tunarac Timor Konghkwo (Kari Tetun: Repúblika Demokrátika Timor-Leste; kari Boduya: República Democrática de Timor-Leste), splawa dha Tunarac Timor (Kari Tetun: Timor Lorosa'e; kari Budoya: Timor-Leste), wa mniq nniqan dxral Tunarac hunac Asia Timor taw putting hiti tunarac na qnlhangan, mnqlhangan Budoya qnthyaqan bay tunarac u wana balay 2 dxral qnlhangan uri (kingal ka Macao). Kngkawas 1999 idas 8 hiti spuda quri so nniqan Australia ka dmkuh spuda kongto wada pskingal dukuricu, kngkawas 2002 idas 5 diyax 20 cka rabi 0 ji ka wada dukuricu, kngkawas 2002 idas 9 diyax 27 ka mndungus bay tumal UN, wada mtu191 UN qnlhangan kaying.

Mniq Australia ka muda dmkuh dukuricu Tunarac Timor.

Rikisi (歷史)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Budoya mniq 16 th brah cida u prading tuhuy Timor taw muda mpbari qqiya, kiya mi bukuy daw muda balay bay qmlahang, dhuq 20 th kcka cida. Kngkawas 1859 u alaw tuhuy Netherlands mtdiyal mi wada ppatas patas pnsdhuwan, Budoya u wada dha sbuway Netherlands ka duma dxral tawyu tuiwil (Tuiwil Timor). Tumn2 Knbeyhing Mccbu iyax cida, Nihong u mniq babaw Mccbu Timor daw kngkawas 1942-1945 knrmux mangal mnBudoya Timor, binaw wada ini baka ka Nihong daw Budoya ka qmlahang dungan.

Seyhu Budoya u mniq kngkawas 1974 prading muda uxay cminhwa, malix qnlhangan icil cminti, kiya ka qnlangan babaw dxral knhbaraw bay mnBudoya cminti u skkingal mlatac qnlhangan Budoya dukuricu kana. Tunarac Timor u mniq kngkawas 1975 idas 11 diyax 28 u snpeyyah Budoya dukuricu, phiyu Tunarac Timor Mincu Konghkwo, binaw mniq tu9 diyax daw wada kasi yahi knrmux mangal Indonesia, kngkawas 1976  idas 7 u wada mnIndonesia na Tunarac Timor sng (Timor Timur). Babaw na 20 kngkawas u, ini sangay muda knciyuk undo, wada bnbur 20 kngkawas sngari ka mccbu dukuricu, wada balay 10-25 knbkiyan hiyi sediq ka wada mhuqil.

Tudu dwiyaq Tatamayraw kcka ayu dwiyaq na mmsrulung.

Lnlingay nniqan (地理)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Mkngahu ucilung nniqan tunarac.

Wa mniq Tunarac hunac Asia co ka Tunarac Timor, wa mniq Indonesia cyuntaw tunarac na syawcwanta cyuntaw, tunarac hunac u mquri Oco. Tndxral dha u kiya ka knkana tunarac Timor taw mi tuiwil daya mkngahu ucilung wada danan mtqiri Indonesia wa murux na Fuytiokusi cyu, kiya mi msdalih hiya ka Atoro taw uri. Tuiwil u mslutuc Inonesia Tuiwil Timor.

Kcka qnlhangan u ou bay dwiyaq, brnux, dxral ayu, mnkngkkarac mtilux sspriq brnux, tnkawas mtilux balay, tura bay ka kndnguwan mi hnrqiyan; duma dxral nniqan u kngkkarac mtilux qyuxan lmiqu, tnkawas mtilux qmuyux. Qtan bay ka ida nkiya mqraqil qsiya rngecux mi dwiyaq msunu, kiya mi niqan runu, mneyras ucilung mi sbwihur mtilux.

Ida nkiya cuweyn u niqan king, gasoring, ida nkiya gasu, mong, btasil tari.

Alaw ka qqpahan pnwalang u ida dmuwi knou bay yayu tmatak mi puniq psqama, so kiya u wada paqan ka qhuni lmiqu mi qluluy ka qqsiya mi dxral.

Singcng cyuhwa (行政區劃)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Tunarac Timor pa niqan 14 Cyu:

  1. Okusi Cyu
  2. Rikisa Cyu
  3. Tiri Cyu
  4. Manatuto Cyu
  5. Pawkaw cyu
  6. Rawtng Cyu
  7. Poponaro Cyu
  8. Ayrmeyra Cyu
  9. Ayiraywu Cyu
  10. Wikk Cyu
  11. Kowarima Cyu
  12. Ayinaro Cyu
  13. Manufasi Cyu
  14. Atauro Cyu
Beyhing sapah seyhu Tunarac Timor.

Seyji (政治)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Kngkawas 2002 idas 3 diyax 22, Tunarac Timor cseyng kaygi na 88 hiyi giying, wada muda kaygi cida tu1 Tunarac Timor na tu1 keyngpo.

Kngkawas 2009 knpriyux brah cida han, Tunarac Timor na shwatisi u dmuwi na Indonesia ka lxanan niya, kngkawas 2009 gikay u wada muda mi wada pkla dmuwi Budoya horicu tisi ka lxanan na pnwaya burah minsu horicu, kngkawas 2011 daw muru burah minhwatyeyn.

Tunarac Timor kongmin u 17 kngkawas da niqan biyax muda seyngkyo meytaq hyo.

Soto u spuda sediq qnlhangal muda umau, mntxan diyax qpahun u 5 kngkawas, malu muda mntxan lmutuc qmpah dungal. Soto Tunarac Timo u syuwey weynso, binaw malu ini sruwa giang, ptalax kwohuy mi dmudul snrading seyngkyo. Mnuda seyngkyo msdalih hari ka soto seyngkyo u wada mnuda kngkawas 2012 idas 3 muda. Wada mangal ka soto daw muou cngtang uxay daw bukung na ou tang ryeynmong, kiya u muda psdhu phiyu congri. Congri ka pusu tunux seyhu; neyko ka bucyo kaygi.

Buwax haykyo

Keyjay (經濟)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Kngkawas 1999 hiti balay, Tunarac Timor u ya bay niqan 70% keyjay lxayan ka wada sliqan dmuwi hantay dukuricu heytay sediq mi heytay Indonesia. 30 knbkiyan hiyi sediq ka wada qduriq Tuiwil Timor mi wada mmqraqil sediq. Babaw bukuy niya iyax 3 kngkawas, 5,000 hiyi weyho butayi mi 1,300 hiyi keysacu ka dmayaw quri alang mkbrnux mi nniqan alang muda snburah smmalu. Dhuq kngkawas 2005 hiti mqraqil sediq u wada tbrinah miyah Tunarac Timor uxay daw wa tnpusu mniq Indonesia da.

Ana so snturung knbeyhing bay pnssngan dha keyjay ka Tunarac Timor, kiya ka knkana snbarah smmalu lxanan smluwan, snbeyhing qmlahang komuing, kaykeycu quri qqpahun hbaraw mbbiyax. Kmari gasoring gasu ida nkiya msdalih ucilung u wada pttuku nngalan seyhu. Gasu ida nkiya u spuda bling knriyan pqriyun dhuq Oco.

Kngkawas 2005 idas 6, kwohuy u wada smruwa 1 gasoring cicin, ngalun

Skun nngalan knkana gasoring, kiya u qqlahang dha qnbliqan gasoring hiti ka

lqlaqi dha Tunaran Timor. Dhuq kngkawas 2010 idaqs 10, cicin kiya u niqan 6.6 oku pila Amirika ka snkuwan da. Qnlhangan dha u uka sediq mkla bay qmlahang pila, so kiya umau tocu tqlahang bay Amirika Kwocay, wada dha qdriqan ka kngkawas 2007 dhuq kngkawas 2008 mqraqil hwancyo cinjong,

wada mniq knkawas cida knmalu bay pusu biyax cicin. Keyjay cyeyko Tunarac Timor (kngkawas 2001) qqpahan huwu ka knkana 57%, qqpahan pnwalang ka 25%, kongyey ka 17%, kiya mi niqan gasoring mi gasu ida nkiya cuweyn, binaw 2 cuweyn niyi u wada qmlahang dmuwi Australia. Kngkawas 2001 cinkoc dhuq 2 oku 3,700 knbkiyan pila Amirika; cukoc 800 knbkiyan pila Amirika. Pusu balay cinko dha ka hahuy, nori gomu, qhuni mtlawa tan, ida abura gasoring, gasu ida nkiya.

Tunarac Timor u knkana qnlangan mqrinuc mi mtbukuy qnbliqan qnlhangan uri, ou bay qqiya u kasi ka sntama dnyawan qnlhangan nganguc kana, ana so

wisu mtbiyax snluhay pkrana nanaq keyjay dha uri, binaw keyjay saya u uxay so malu balay.

Sediq Tnpusu Tunarac Timor

Knhbrawan hiyi sediq mi snlhayan snhiyan (人口與宗教)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Kngkawas 2011 idas 7 u niqan 117 knbkiyan hiyi knhbrawan. Sotu Dili ka pusu balay alang mkbrnux, ya bay 16 knbkiyan hiyi sediq. Kcka Sediq Tnpusu Tunarac Timor (sediq Papua mi Malay joku uxay daw Polynesia na aynoko) knkana u 78%, sediq Indonesia ka 20%, niqan 2% ka Hwajn. Ya bay 91.4% ka

Roma Teynskyo sinjya, Kiristo kyo burah pnrhulan ka knkana sediq qnlhangan na 2.6%, 1.7% ka Muslim, 0.3% ka India kyo sinjya, 0.1% ka Bu kyo sijya.

Kngkawas 1975 dukuricu cida ka Tunarac Timor, dmuwi kari Budoya ka ngalan dha kari dduwi seyhu, knrmux mangal Tunarac Timor ka Indonesia daw, hmtur kari mi patas Budoya. Kngkawas 2002 dukuricu phiyu qnlhangan cida, psdhu kari Budoya mi kari Tetum ka kari sduwi seyhu, kiya mi niqan 16 kluwan kari ka srngaw dha balay kddiyax, sediq qnlhangan u kddiyax dmuwi 10 sngari kluwanan pprngaw. Kiya uri, skari Indonesia mi eygo uri ka srngaw dha balay. Alaw ka wa mniq nniqan cutaw ka dxral dha, kngkarac u mtilux balay mi shhuriq balay, kiya ka hmuru ou narux. Pusu balay rarux mpuru u niqan snbuyas, A narux rumul, sanghan, cikongknya mtilux, tngkjo mi ameyba.

Ppanan rulu (交通)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Ini psbalay knmalu ka elu Tunaran Timor, alaw cbiyaw u niqan snliqan mccbu, ou bay elu beyhing u wada laxan da, uxay daw qnbsyaqan ini smluwi, ini balay anjeyng uri. Knkana qnlhangan u uka kawsu kongru, uka kisya uri. Kndadax sotu Dili mmusa ana inu qnlhangan u ini balay pndungus, uka mndungus balay ppanan rulu sitong.

Bungka (文化)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Tunarac Timor u sryuxan knrmux mangal Budoya, Netherlands, Nihong mi Indonesia, qmlahang Tunarac Timor ka knkingal qnlhangan u wada mrimax kcka ka bukung dha , wada msupu Sediq Tnpusu ka bungka dha uri. Niqan tukubeycu nanaq qqiya smnalu dha tndxral mi rweri. Alaw ini pndungus ka keyjay mi mtbukuy ka kyoiku uri, kngkawas 2010 snpuwan mkla mita patas ryu ka sediq qnlhangan u knkana 58.3%.

Mtur boru (足球)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Tunarac Timor Mtur Boru Syeyhuy u pnhyuwan mniq kngkawas 2001, mniq kngkawas 2002 tumal Asia Curyeyn. Kngkawas 2005, Tunarac Timor u 198:1 wada mbiyax, wada mangal mi wada muda meytaq hyo muda tumal Kwoci Cucong, balay bay tumal Kwoci Curyeyn.

Diyax bnkuwan sngayan (公眾假期)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]

Tunarac Timor na kongcong diyax sngayan pa kiya ka knkana ndanan mbiyax mangal dukuricu mnccbu rikisi mi duma Teyskyo mi Islam diyax smsung.

Diyax Smsung mi diyax sngayan Nmalan
Idas 1 diyax 1 Smsung Burah kngkawas
Ini pntna knttu ka knkawas Smsung Kurpang Diyax u muru bnkuwan diyax Islam.
Idas 3- idas 4 Diyax qnrqilan Yesu Kiristo
Idas 5 diyax 1 Diyax Sngayan Mpqpah
Idas 5 diyax 20 Diyax Mndungus Dukuricu Kngkawas 2002 UN pndungus pusu biyax dhuq rinji seyhu mttuku kngkawas kinneyng
Idas 5 – idas 6 Diyax Smsung Qbubur Kiristo
Idas 8 diyax 30 Diyax Pprngawan Kari Kana Sediq Kngkawas 1999 Diyax Pprngawan Kari Kana Sediq Mttuku Knkawas
Idas 11 diyax 1 Diyax Knmalu Kana
Idas 11 diyax 2 Smsung Mttuku Bwihur Utux
Idas 11 diyax 12 Diyax Smsung Dmbbiyax Qnlhangan
Idas 11 diyax 28 Diyax Pnkla Kari Dukuricu 1975
Ini pntna knttu ka knkawas Diyax Smsung Kaycay ( Diyax Smsung Jocu) Diyax niyi muru diyax bnkuwan idas  Islam San Waru tu1 diyax
Idas 12 diyax 7 Diyax Sediq Blbalay

Qnlhangan

Kngkawas 1975 Indonesia knrmux Tunarac Timor kineyng

knkawas

Idas 12 diyax 8 Diyax Uka Qnquwan Ka bubu Knmalu
Idas 12 diyax 25 Diyax Smsung Pntingan Yesu

Kiya u seyhu Tunarac Timor u wada psdhu diyax kineyng qnlhangan uri. Ana so uxay diyax sngayan, binaw ana ini usa qmpah uri.

Diyax Diyax Kineyng
Idas 2- idas 3 Tukingal diyax Tacay
Idas 3 – idas 4 Diyax Smsung Trima Qaqay
Idas 5 – idas 6 Diyax uusa tnlangan baraw Kiristo
Idas 6 diyax 1 Diyax Smsung Knkana Qnlangan Lqlaqi
Idas 8 diyax 20 Diyax Pnsbalay Kana Ucwang Butay Tunarac Timor (FALINTIL)
Idas 11 diyax 3 Diyax Qridin Qnlhangan
Idas 12 diyax 10 Diyax Biyax Sediq

Pnyahan pnatas(參考資料)[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]