Nsgan Ran-yi

Nsgan Ran-yi (kari Tau o: Pon-so no Tao) , nniqan Qpahan euda qmpah nyusan Tay-tung, dxgal na o mseupu kana Ran-yi、bilaq Ran-yi ni llmu bilaq dxgal ska gsilung, ga mniq quri ngangut tghunat nklaan hidaw Taywang (pthnganun seejiqTau o “llaod” sun dha). Ga kska Gsilung paru msbalay. knlbangan na o 48 km², knkdux hiyi o 105/km2. tgbilaq bi knpraan dxgal klwaan Tay-wang、Wana kingal bi nii ka dxgal tgbaraw bi mkndux nniqan Seejiq Tnpusu o hmrinas100 hiyi /km² hmbragan hiyi wwana kingal bi nii ka dxgal nsgan mqdgiyaq kana klwwaan Tay-wang.

Hangan kari Tau o “dxgal seejiq”sun dha, kari Klmukan o dxgal embanah tunux, aji uri o dxgal beyluh mrata sun. sbiyaw balay ka seejiq Klwaan ryaxan hidaw o "Botel Tobago"sun dha tmngahan ka Ran-yi (dxgal ska gsilung lumak), 1947 hngkawas siida yaasa hmru lala bi phpah tlaway rang kika ngalan dha hangan alang da. Kari Seejiq Tnpusu hiya o mdka Seejiq Tnpusu dxgal  kska gsilung Pa-tan Hwi-ri-ping.

endaan

1644 hngkawas, smkagul mrata mtaril kmeuruy dxgal Ran-yi ka seejiq Ms-qu-ring.

1645 hngkawas, mn2 smkagul mrata mtaril kmeuruy dxgal Ran-yi ka seejiq Ms-qu-ring.

1877 hnkawas Cyin kwang si 3 hngkawas ), thowlang paru nyusan Hun- cen ka Cu-yu-ci ngalun na ka dxgal banah tunux (Ran-yi) pspuan na dxgal klwaan Cying, kiya o nyusan Hen-cun.

1895 hnkawas, hndu ppatas gaya pnsdhgan Mak-wan do seejiq Ni-hung ga htrun na ka hmut seejiq miyah mtmay ni kmaraw smalu, duri ni phiyug sapah gnqringan dha.

1897 hnkawas, seejiq Ni-hung Nyaw-ci-rung-cang plealay mtmay ni kmeuruy, ”Ya-mi“ ksun ptngahan ka seejiq tnpusu hiya, nii o kika brah na ksun Tau o pnyahan ptnaghan Ya-mi.

1946 hnkawas, Ran-yi ana ptgeanak paah Tay-tung, kiya ni klwaan Ni-hung siida(1895~1945 hnkawas) maa I dxgal Seejiq Tnpusu kska nyusan Tay-tung klwaan Tay-tung. manu saw kiya, bukuy tg2 tgjiyalan, quri qpahan kmlawa kana dxgal Seejiq Tnpusu o pryuxun smmalu phiyug kngkinagl bgurah nsgan Seejiq Tnpusu mkdgiyaq (nsgan Seejiq Tnpusu mkdgiyaq), kiya o Ran-yi uri o ptyusi spuun ksun nsgan tnpusu mkdgiyaq, phiyug siida, prajing bi ngahan o ”nsgan banah tunux“ ksun.

1947 hnkawas, yaasa hmru lala bi phpah rang klaway, pryuxan ka ngahan nsgan Ran-yi ksun, kika kska 5 nsgan Seejiq Tnpusu mkdgiyaq.

1982 hnkawas, Qppringan pnstama pusu samaw biyax pspruq Qpahan Klwaan ga phiyug 1 Sapah skuan llbu biyax  enlaxan quci pusu samaw biyax pspruq Ran-yi hiya, kiya o  "Sapah skuan enlaxan quci pusu samaw biyax pspruq Ran-yi ksun. 1990 hnkawas 7 idas muda saw nkari pnegkla Qpahan Klwaan ka Sapah Qpahan pusu samaw Taywan o lmutut kmlawa ”gaya euda kmlawa ennlaxa quci pusu samaw biyax pspruq “ nii, qpahun dha ka Qppringan pnstama pusu samaw biyax psruq  o mqita kmlawa aji hyhuya ka.  Kiya ka kiya ni, seejiq Ran-yi hiya ka bitaq sayang o ida dha sgnhtur balay ka nii.

1996 hnkawas, seejiq Tau o asaw pslhbun bi ga pgiyax mapa tgbaraw bi ennlaxa quci pusu samaw biyax pspruq ka asu paru Sapah qpahan pusu samaw Taywang qngqaya do sknbiyax bi dha hmtur ka asu ttmay tmayan asu asu Sapah qpahan pusu samaw Taywang,. Manu saw kiya do ida ini apa hmadut ana manu enlaxan quci pusu samaw biyax pspruq bitaq sayang manu saw kiya do sayang ka ana manu enlaxan quci pusu samaw biyax pspruq ga ini dha gbuli peapa asu da.

2002 hngkawas 1 idas 17 jiyax Sapah pusu smalu gaya o wada muda ka ”gaya smmalu dxgal ptgeanak“ brahan smmalu ka tg14 gaya spgan. (2 idas 6 jiyax do wada pgkla bukung Klwaan), kari pntgaya o saw nii ”mniq Ran-yi ka sapah ga pila samaw o pspadaw dhiyaan. “ saw nii ka pusu bi pnhiyug gaya:”prana kari mumal mniq Ran-yi ka sapah o pila dnnuy samaw o pspdaw kana.“ pusu na ka nii o mneglngu bi mangal saw nii pila pnrihan ka seejiq Ran-yi.

2012 hngkawas 8 idas, bgihur paruTeyn-ping o mn2 muda gsilung tghunat nklaan hidaw, paru bi snliqan na quri dxgal kska gsilung Ryi-taw ni Ran-yi ka nii, quri endaan bgihur snliqan ka Ran-yi o yasa wada mstuq ka samaw, wana kingal bi ka sbrigan msleexan, daka sapah malan ayang o wada pteungat msbalay , ungat ka ayang, ini tuku ka buwax, mstuq ka knawal rngagan , duri ni tdruy empphing tahut dmuuy baga ksun o htran paru sunu ni btunux, ini tduwa miyah dmayaw. sapah skuan pila dmpqeepah dxgal ni sapah snbbarig uri o lala bi ga sliqun mrudaw. Quri gsilung ni elug paru o saw nii: tmayan asu Kay-ing o htngayan gtuan snliqan lmlamu, asu ga kska tmayan asu o paru balay snliqan ni ungat brihan aji uri o mstuq gasil ka asu ni wada sqlalu ngangut tmayan asu, niqan duma ka asu o buan paru tnpngan gsilun asi tai mnkala babaw dxgal; tqiri kana alang ka p elug aru o htran ni htngayan paru btunux kana. Duma elug o psklbhuan ni maungat dxgal ka truma ni rdagan ka elug ini tduwa daan. elug rdaan asu skiya ga htran rucing qhuni qnada gsilung , btunux luqih, duma elug daan asu skaya o sklbhuan wada sqlalu ka dxgal, kika hmkan ka sapah ppyaan asu skiya ni kragan ni ssmalu, saw kiya o 2 jiyax ka ini tduwa qmpah qpahun dha.

dxgal

Dxgal Ran-yi o ga mniq Gsilung paru msbalay, ga quri tghunat nklaan hidaw, ga tghunat dxgal kska gsilung Ryi-taw, ga ggtgut tghunat dgril bbaraw bi gsilung Pa-su ni dxgak kska gsilung Pa-tan Klwaan Phui-ri-ping o ga mddeeda mqqita paah thiyaq. Dxgal kska gsilung Yami o ga tqring tgdaya bi  dxgal kska gsilung Pa-tan,  paah bilaq Ran-yi o 99 kr qnthiyaq na. Kika ga mniq 121.5 knbaraw ayus pnteetu nklaan hidaw, ni 22.22 knbaraw ayus peaway tgdaya. Kpraan dxgal o 48.3892 km². karat na o mtalux bi qmuyux, 1 hnkawas o mkala 3000 spgun, quri baraw knlala quyux rnaaw qmuyux karat o dhuq 224 jiyax.

Dgiyaq tahut ska dxgal gsilung ka hnigan dxgal Ran-yi, tgbaraw bi embanah tunux dgiyaq o 552 knbragan. Kmgaaw hari dgiyaq, pplutut bilaq dgiyaq, mssbiq ka yayung, wana siyaw gsilung ka breenux, mtwihing ka siyaw gsilung, tmgiyal bi hmru qhuni kntlxan. Pusu kndxgal Ran-yi o tasil mnsqsiya kntdasil An-sang ni tasil qpuruh mnssli kntasil Syen-u senu qpuruh btunux. btunux cyaw-san hey-yun-mu ka pusu bi btunux ga bilaq Ran-yi kska gsilung ungat seejiq.

Ayus Qpahan euda

Paru balay ini pndka quri isil alang Seejiq Tnpusu ka Ran-yi o, seejiq Ya-mi ni Tau o ini uda paru bi tthjil, wana alang dha nanak ni smddalih bi thjil uri. Murug endaan kngkla kndsan rudan dha mniq ni nklaan dxgal dha. Ran-yi o niqan 6 alang, kiya o Yey-yu, alang Tm-qsu-rux, alang Ba-nah tu-nux, alang Rang-taw, alang Tung-cing, ni alang yey-yin, niqan 4 alang Qpahan euda qmpah, kiya o alang Yey-yu, alang Banah tunux, alang Rang-taw ni alang Tung-cin. Knkingal alang o niqan nanak ini pndka endaan dha tthjil, kari sbiyaw ni nklaan kndsan emdaan dha, sayang ka 6 alang nii o tgpusu bi lnglungan dha nanak. Niqan bi lnglungan tnalang ka muda qmpah euda nkana. Euda qmpah Qpringan o niqan nanak dxgal rudan ni euda qmpah nkana. Muda kmpriyux ka endaan knxalan da, kngkingal alang o mniq kndsan knxalan sayang do pkrana hyugan hnigan ni knmalu dha.

Yey-yu/YAYU：

Alang ini ksula uqun ksun. lala balay sapah snbbarig, pusu Qpahan nsgan Ran-yi, paru sapah ptasan, sapah bbrigan Qpringan mklawa nhuma ni malan ayang. kska 6 alang o tghbaraw bi seejiq mniq ga hini. tgmsleexan bi nniqan biyax meudus ni tgmneg squwa bi. Kngkingal iyax sngayan ka tg2 ni tg5 jiyax iyax sngayan o rmdu tmayan asu Kay-yeyn hi ka asu mapa qnqaya djiyun kndsan seejiq, lala balay o hadun  dha sapah sbrigan Qpringan mklawa nhuma kana.  Jiyax saw nii o saan bi mssli hbaraw bi seejiq ka Sapah bbrigan Qpringan mklawa nhuma nii. Niqan saw bilaq sbrigan ka quri ngangut o ida nniqan ka miyah smbbarig pajiq bbuyu, nangal paah gsilung ni snalu dha nanak pnseusa.

Rang-taw/I-RARALEY：

Alang nii o menggaya bi ksun. Seuxal brah ini slui ka elug han o elug rusa alang Rang-taw o ida asi ka muda alang Tung-cin ni alang Yey-yu. Yasa hbaraw ka seejiq mtbrih, seejiq tnpusu Ran-taw o strung seejiq pnaah isil do tmawas baga ni mqaras smtrung, manu kika niqan bi pnegaya alang ksun. Rang-taw o ga spuun lala balay klgan hnigan dxgal Ran-yi, psnaqun tgbaraw alang ni tgtruma alang, spaah dha seuxal o ga tlbuan bgurah sapah, manu kika plmalun lala klgan kndsan dha. 2007 hnkswas siida, smalu "ipangana sspgan qmangaw 1001 " 14 seejiq o smalu asu qhuni, duri ni pplutut seejiq 6 alang ka asu ppanun dha mangal sbut ssbut dha gsilung mtqiri kana Taywang, Saw nii o wada qmangaw bnkuy hnici rudan ni gaya seejiq Yami/Tao uri da.

Tung-cin/ I-YAN-MEY-LEK：

Alang hini o lala ilek(qsurux bbaraw tawas, qaurux llebu tawas, bhgay ubal ksun) niqan Ihangan alang I-va-zo-ga, pusu hraan hidaw ksun, prngagan kari o dxgal hini o yahan mtucing utux karat ksun. Mtmay ta alang Tung-cin o, asi qtai ka ga quri iril siyaw gsilung hiya ga mhiyug ka erut qnqowran dha saw pnatas Ran-yi. Nii o kika tgparu balay erut hnyugan. 2003 hnkawas siida kana Seejiq Tnpusu hiya nangal dha paah ska gsilung ka paru bi qhuni qnluli ppani dha mlilug asu ni mntaril alang. Endaan kana seejiq alang prngagan ni seejiq mkla smmalu pspuan dha muda qmpah, sayang do maa1 ksun suyang bi pnskraya quwaq tmayan. Siida niqan ka rdrudan o shlbun mha smeeliq gaya msa lmnglung, kiya ka kiya ni, nii o maa 1 ksun bgurah qtaan erut pnhyugan ska alang Tung-cin. Hnkawas sayang, dhuq pida rabi rbagan, asi tai maa 1 sbrigan rabi da, Seejiq Tnpusu o snbarig uqun, ssibus bunga snalu dha nanak ni powsa pnseusa, mumal balay bgurah qnaras kndsan Seejiq Tnpusu hiya.

Yey-ing/I-YAN-MEY-LEK：

lala bi tleengan qwarux ppaan bukuy kacing mrata ksun. Alang hini o ida nkiya kana alang dha balay. Yasa niqan malu bi taan babaw dxgal hini, 2002 hnkawas pusu klwaan smmalu endaan o pusa tg1 hncian malu bi taan kana babaw dxgal ka alang hini. Sayang o ga psnakun ida alang dha nanak ni sapah qpras, embbiyax mniq sapah qpras, rudan o hbaraw ka ida ga mniq klgan nsapah dha, sayang ka duma sapah rudan o sluan dha tduwa yahun mtaqi seejiq pnaah isil. Alang Yey-ing nii o kika lala bi sapah saun mtaqi.

Ba-nah tu-nux/I-MOWROD：

Alang hbaraw seejiq msupu ksun. Ga mniq ska alang 8 Tai-wan nii o pnyahan kngkla kndsan qsurux skaya, Knkingal hnkawas alang Ba-nah tu-nux hini o kika pealay bi smapuh kmeaguh qsurux skiya. Alang siyaw pnlaq gsilung o kika pusu balay spuhan dha. 8 Tai-wan ni bilaq Ran-yi o kika saun balay tmqsurux. Dxgal tadus breenux o kika saun dha qmpah, yasa wada isil alang ka seejiq malax mhuma da, manu saw kiya do maa ksun seejiq miyah mkksa rmigaw ka malu bi yahun qmita karar priyax. Ska alang B-anah tu-nux hini o, qtaan ka dxgal dnuuy mrata suxal, niqan sapah pdudul mrata, bilaq sapah qbrangan mrata, bgurah alang Taw-syang ni Chun-cen saan rmigaw qmita nkana qtaan kana endaan rudan. puyan, tqian, smapuh, sapah skuan pila o ga hini kana uri, Sapah skuan quci enlaxan pusu samaw biyax pspruq Taywang o ga mniq quri tqring ayus dxgal hici rudan Seejiq Tnpusu uri.

Seejiq dmqsurux/ I-RATAY：

Quri ksun breenux ni llabang ksun. alang Seejiq dmqsurux o ga mniq tgtruma Ran-yi, kska alang Ba-nah tu-nux ni alang Yey-yu. Alang Seejiq tmqsurux o pusu rdaan asu skiya mtmay ni mlatat., alang nniqan dha o msbalay ni bbaraw, saun dha tmqsurux o ga saw brah alang taan gsilung. Kika pusu balay pspuan dha prngagan kari ni sangayan; kska bgurah sapah pnrhulan o nurug dha sapah rudan dha nanak balay bi ini pndka. Narat pnrhulan o snalu trkagan btunux, dxgal sari o snalu dha 9 hnkawas qnbsyaqan na. 100 hnkawas ka dnuuy dha da. alang Seejiq dmqsurux o kmrut qsurux skiya dmuuy 4 yayu, ini pndka isil alang ka knrtan dha qsurux.

hmbragan hiyi

Pusu balay seejiq ngsan Ran-yi o Tao ksun, kari prngagan dha o Tao ksun. Seejiq kska ngsan Ran-yi 90% o Tao, sngari na do seejiq klmukan pnaah Tay-wang miyah thjil hini. Rdrudan Ran-yi o pnaah dxgal kska gsilung Patan klwaan Hwi-ri-ping. yaa bi brah 800 hnkawas siida seejiq Tao o pnaah dxgal kska gsilung alang Pa-tan miyah thjil hini. Manu kika seejiq Tao ni seejiq Patan o kari dha ni kdsan endaan dha o lala ka mdka. Duri ni, seejiq Ran-yi o yaasa tgbukuy hari strung bgurah ddaun kndsan, manu kika ida niqan hari ka kdsan endaan rudan dha. Seejiq Tao o smalu asu pspingan qhuni, tai saw srnabaw ni rbagan siida dhiya o musa ska silung qmraq mangal qsurux skiya. Jiyax qsurux skiya ksun dha uri. Saw kiya do Ran-yi o alang qsurux skiya sun dha uri. Psping asu o mangal lala klgan qhuni, pstpaqun dha mtapaq qhuni han ni kika pspingan dha da, aji ksun snalu 1 klgan bi qhuni.

Pspuan seejiq (2020 hnkawas 3 idas)：

1.     laqi：4.20%

2.     risaw ni embiyax：77.98% (tglala bi nyusan Tay-tung)

3.     rudan：7.83%(tgbilaq bi nyusan Tay-tung)

4.     jyagun dmanga：28.25%(tgbilaq bi nyusan Tay-tung)

bitaq sayang, rdrudan seejiq Ran-yi o mha niqan 7.8%, kiya ni, kana klwaan o tgbilaq bi tg3 klwaan qmpah. Jyagun dmanga o 28.3%, tg3 bilaq bi kska klwaan, mukala cikih nsgan kingning nyusan kinmung, ngsan peykan nyusan riencyang. Pgkla balay seejiq dha ranyi o hbaraw balay ka rsrisaw ni embbiyax.

hhuqulan

klgan elug mmusa ngangut：

Elug gsilung o sapah asu Sin-hwa-run qpuring mqeepah, 7 jiyax o m2 ka asu ppanun musa ni miyah, mlatat paah trilan Kay-ing, musa bitaq quri Ken-ting, trilan Hu-kang nyusan Tay-tung, Ri-taw, seejiq paapa na hiya o saw smkuxul mkksa muda eqmita elalang ka hbaraw bi, sngari tleengan do kika ida saw hmut seejiq kida.

Elug asu skiya o rduan asu skiya Ran-yi ni rduan asu skiya Tay-tung o niqan 6 asu skiya musa ni miyah. Muda na qmpah o Te-an asu skiya ksun. Tgbilaq asu skiya o tduwa mapa 19 seejiq.

elug paru mtqiri dxgal kska gsilung：

Paru tdruy nnsgan Ran-yi, 1 jiyax o m2 gmriq tdruy mtqiri kana adxgal. Knbragan alang o niqan 37 kiro, nasi knhuway paapa tdruy gakat o mtqiri kana alang o yaa bi khaw 90 spgan, kana elug nsgan Ranyi o ungat qtaan samaw embanah ni empajiq.

[[Snakun:Truku]]