Gaya truku

gaya truku/太魯閣習俗

  Sbiyaw nrrudan gaya alang truku o,kika pdutuq pnkingal ska alang ni kingal ruwan sapah,nasi ungat ka balay bi gaya ka alang ni sapah do,mha hmut mrudu ni ungat bleyhan bi ka alang uri da. Pnaah ku saw gaya truku nrudan sbiyaw nii ka 8 paru klgan ka rngangun mu；1.Endaan pnyahan. 2.Tnunan elealang. 3.Gygay kndsan. 4.Gygaya smapuh sbiyaw. 5.Gygaya. 6. Dnuuy kndsan. 7.Slhayan. 8.Suyang kndsan.

1.Endaan pnyahan:Nkari pusu rudan sbiyaw.Endaan tnhjilan.

Nkari rrudan bi sbiyaw o pnaah kingal paru balay qhuni ka pusu seejiq msa, Mniq arang dgiyaq kapowpow ka pusu gamir qhuni,mdakil bi ni paru bi uri, asi dhuq kalat balaw hiya,niqan Kingal jiyax siida, mhru endax pusu qhuni ka utux Seejiq，Spat ka qaqay niya o,pusu qhuni ka utux kndusan,utux Seejiq balay bi wax, Bukuy na duli o,Mhru endax pusu qhuni da Seejiq balay da.

Pnyahan seejiq Truku o saw nkari rudan ni pnnatas o nii spatas truma hini；Pnyahan Seejiq Truku

一.   kari pnssuwil rudan；Wada niqan 1 rudan Truku skBayan Watan sun mniq alang Tpuqu bukuy     Alang Paru ni payi na o Yayut Teymu sun.  Rmngaw ka Bayaan nii, “Seuxal bi Yayut Teymu payi mu     o pnaah alang bukuy Busig ksun ribaq Dgiyaq Klbiyun, miyah sjiqun alang nami Tpuqu truma bi     Dgiyaq Klbiyun quri nklaan hidaw.  Ida ku mniq daya siida han o wada rmngaw knan ka payi mu     nii, ‘Ita seejiq o pneapa ta rucing ni mntaril ta dxgal Teywan hini ’ mnsa ” msa.  ‘Rucing’ sun     skYayut Teymu nii o ida bi ya asu snalu qhuni, yaasa sexual ka asu o ungat ka snalu xiluy ni tgaaw     asu qhuni kana. (kari nangal hngkawas 19.82// kari skYayut Teymu// Pnatas Yudaw Pisaw10 idas 10 jiyax, 2007 hngkawas (83 hngkwasan))

二、Kari Seydang o “Mniq breenux paru kska dxgal Teywan bukuy (台中平原) siida ka ita seejiq o         mnkeekan ta seejiq Khabu(平埔族人) ni yaasa hbaraw ka dhiya, wada dha ini baka tmgjiyal ka ita         da.Kiya do qduriq paah hiya ni mnkala Ayran, muda Suwil, Smlaan lukus, --- Puqan rudux, ---        Mujiyan, ---Bhbuh, --- Dgiyaq Towngan, --- Sbahu, --- Habun, --- Bngu gsilung, ---Meebung, ---         Gayus beenux, --- Yayung Sabun, --- Pnawan, --- Pludux, --- Twanan ni nhdaan bi o Truwan.          Mseupu kana do 17.  Dxgal alang Truwan nii o tgruwan bi paah breenux ni nii lhbun bi Dgiyaq         Klbiyun, msriqu bi yahan kmrmux pais.  Yaasa quri truma o dowras yayung ni quri daya o dowras         paru mqriqu tbuyan mtmay alang” msa..  (Kari nangal hngkawas 19,89// kari skSaydang Wasaw// Pnatas Yudaw Pisaw10 idas 10 jiyax, 2007 hngkawas (83 hngkwasan))

三、Kari hangan pnyahan “Seejiq” ni “Truku”: Paah alang Truwan musa tbarah Truku Paah ida mniq alang Truwan nii ka seejiq o ungat ka kari dmuuy rmnaw msa ‘Truku’ ka siida han.  ‘seejiq’ msa ka kari dnuuy dha.  Kiya ni ‘Truku’ ksun ka elug kari o qulung niqan cicih msrbeenux ka baang dgiyaq ni mtduwa smlaan sapah nniqun seejiq o kika ‘Truku ksun’.  Kiya ni quri daya alang Truwan o gaga niqan 3 ka msbreenux, Sadu sun babaw yayung ka 1,  quri daya na ka tg2 do Busig ska sun ni gaga daya na hiya duri ka tg3 do Busig daya ksun.  Tg2 ni tg3 nii o yasa  msbreenux ni kika ‘Truku’ ksun tmngahan.

3 msbeenux nii o ungat ana 1 ka seejiq mniq hiya han. Kiya ni babaw wada bsiyaq ka seejiq nniqun     dha alang Truwan hiya do yasa mrana mrana ka seejiq ni ini dha tuku niqan ka alang hiya da.  Rmngaw ka Waji Pawan 1 seejiq mniq hiya, “Paah ku qlqiun mniq ku alang Truwan hini ni mrana ka seejiq mnkiyux ini tuku niqan do mowsa ku tbarah quri Babaw Yayung ka yaku da” msa ni musa tbarah Sadu sun Babaw Yayung ka hiya da.. Ida mrana ka seejiq hiya ni daan krayan uri do mssnegul musa tbarah Sadu ni quri Busig ska ni Busig daya ni bitaq driq Barayaw daya na hiya duri. Paah musa tbarah tg2 ni tg3 breenu (Truku) ksun ka dhiya do paah siida, niqan ka kari msa ‘Truku’ da. 1 kari ka msa ‘Truku Truwan’ ga, dseejiq nii mniq 3 alang nii o tnbarah paah alang Truwan msa ka elug kari niya. Kiya do 2 kari nii ka msa ‘Seejiq’ ni ‘Truku’ o ‘Seejiq’ ka pnllayan dha dmuuy rmngaw mniq alang Truwan hiya. Paah musa tbarah ‘Truku sun dxgal breenux daya alang Truwun ka dhiya do kika dmuuy hangan kari ‘Truku’ da.  [Kari Waji Pawan nii o gaga spatas (Pnatas Yudaw Pisaw10 idas 10 jiyax, 2007 hngkawas (83 hngkwasan))]

四、Kari pnatas seejiq Nihung

Qtaan ka patas pnatas seejiq Nihung o “Qpuring seejiq Tkdaya ni Teuda ni Truku gaga mniq siyaw

Yayung Suku,Teuda ni Truku nyusan Tay-Cung ni gaga mniq nyusan Singkangki o mkdka bi ka kari

   dha ni gaya dha. Duri ni rmngaw ka dseejiq, “Yami klgan seejiq o aji nami ksun klgan Tayal, Seejiq (Sediq) namika yami” msa ka kari dha. Tayal sun ka elug kari dha o ida mdka Seejiq ksun ka elug kari niya.  Kiya ni kari Tayal ni kari Seejiq, pntngahan quri hangan seejiq Tayal ni hangan Seejiq,  gaya Tayal ni gaya seejiq uri o ida niqan ka mkdka niya uri”msa. [Kari nii o gaga spatas patas （Pnatas Yudaw Pisaw10 idas 10 jiyax, 2007 hngkawas (83 hngkwasan)]Lala ka saw kari nrudan,iya ta smhungi ka pnaah ta inu ka ita lqlaqi truku saying,spat kbkuy hngkawasan brah siida ka hndal ta Kalikow nyusan skangki.

2.Tnunan elealang

一、Sapah seejiq o kika pusu bi nniqan kingal ruwan saan msangay kingal ruwan sapah ,pusu bi stmaan dha o,ida pusu bi rrudan,ana manu ka saw euda kndusan,asi ka muuda pprngaw ni mangal saw    

   kari rudan.kika mha malu bi ka utux ka kingal ruwan sapah.

二、Alang o kika nniqan seejiq rrudan saw mlana lqlaqi pusu kndusan dha,mdka kingal dara kana ka mniq kingal dgiyaq alang.

3.Gygay kndsan

Mstrung/ Quri Pstrung Risaw ni Uwa/1.        Msdangi/a.Gmaaw seejiq mkla musa psrahuq kari./b.Asi ka

musa psisi/c.Empprngaw quri gnhiyi.(puniq,pala,qaya jiyun qmpah, pila saw nii)/d.Tmlung qsiya

msdhug ni mseupu mqaras mimah.(prajing “mkanay”) /e.Prajing embbkal. (dmayaw qmpah ni

embbgay qaya) 2./Gaya mstrung/a.Asi ka ungat bais dha ka embbiyax./b.Asi ka baka bi strngun ka

hngkawasan. /c.Aji mtlutut ka risaw ni uwa, asi ka ruway. /d.Asi ka mssruwa ka rudan risaw ni uwa.

/e.Ini tduwa ka rmurul.3.Jiyax pstrngan/a.Dhuq ka jiyax pnrngagan do plealay mhapuy pntrian ka  

lutut sapah risaw.(risaw empeama o ssahug na sinaw ka deanay niya.) /b. Saw kusun do musa

mangal uwa ka sapah risaw./c.Pqita qaya pdsun ni pgaya“pkrajing hmalig”.(Lukus,pbaga, towrah)

/d.Smiyuk peekan ka lutut sapah uwa./e.Madas uwa.(asi ka “musa psisil” ka risaw

han )/g.Mqaras smtrung ka rudan baki ni payi./h.Masug qaya pneadas./i.Mqaras mseupu mimah.

Pthangan.mnarux ,mhuqil<smwayay smku....Gaya Quri Mhuqil/1.Kguun mnarux dalih empstuq do

asi ka niqan kmlawa. (ini tduwa mqdunuq)/2.Mstuq do asi ka prihan ka qbulit rqda.

/3.Pspingan,ssapaw qabang ni ptleengun lmabu.(saw nniqan nbuyas bubu)/4.Embulang ka snaw ni

kmari truma srakaw rbngun hiya./5.Pqriun ryaxan hidaw ka dqras seejiq wada mhuqil./6.Madas

dxgal,qbulit ni hnalig wada skeungat ka kmnari ni saan qmada gaga niqan kuring. /7.Smku seejiq

wada mhuqil o asi ka jiyax siida.Ini gsqii peeniq sapah./8.Nasi wada mqdunuq o hcian malax ka

sapah ni musa marah smalu isil. /9.Paah 3 hiyi ka mhuqil do spbiyi rmbung ngangut ka kiya

da./10.jiyax mnbasi（a.Kuyuh na o mk3 ~ mk5./b.Rudan na ni snaw o 1 idas./c.Msangay 1 iyax

sngayan ini qeepah./d.Paah 8 ~ 15 jiyax o musa ngangut mlawa hangan wada skeungat./e.Pririh

tahut./g.Ini ekan hiyi ni cimu./h.Ini pbgay tahut txaun./i.Ini pksiyuk uqun ni ghak 1 hngkawas./j.Ini

usa maduk 1 idas./k.Ini psping./l.Jiyax smiyan o thciun bukuy 1 idas.）

4.Gygaya smapuh sbiyaw:

Msapuh,Mtrisaw,Mdkarang<Matas dqras,Klgan smapuh...

Mgay qnaras/a.Mtucing ka laqi tgplealay nanak siida , biqan qnaras ka quri anay nanak.(rudux, pala,

putung saw nii) /b.  Ini biqi ka hrmadan na kuyuh.

Pthangan/a.Babaw mk10 jiyax pthangan./b.Mangal hari hangan rudan.c.Snaw o hangan snaw, kuyuh o hangan kuyuh./d.Ita o ungat ka pnsgeegul 1 hangan paah rudan./e.Bukuy hangan laqi o psnowlun hangan tama(bubu), mkdka hangan siida o malan hangan baki aji o payi./g. Mniq bukuy ka hangan tama (bubu) o kmpriyux duma. Saw truma nii.

Gaya Quri Mdkrang(mangal tunux pais) pusu balay stndahu ka nii./1.Pusu seusa mdkrang/a.Smiyuk

pkpeysan rudan.(hnici kari rudan ka nii, asi ka daan.) /b.Kksnaw balay.(tteumal qmpringan dembrax,

pptas pnglux dsaw nii) /c.       Pnrungan kari. (paah snhangan taxa saw nii.) /d.Msneiying bais

stmaaun./e.Lmiwaq mnarux meeru./g.Aji ksuba ka tnukuy aangal lala uqun./h.Uuda hakaw utux babaw mhuqil./

5.Pstrung：Qqita lnglungan quri pstrung ka seejiq Truku sbiyaw o, taxa snaw ni kingal kuyuh, pqijing ni mangal seejiq ka pusu euda, ungat hari ka tksiyuk. Qulung pstrngun ka risaw ni wauwa dga, ini tduwa  hmut mlealax da. Pida baka pstrngun ka hngkwasan laqi do, prajing pprngaw quri pstrung ka tama ni  bubu da, kmeuruy lupung pstrngan o, asi ka murug lnglungan tama ni bubu, ungat ka murug lnglungan  laqi ha!Empstrung ka risaw ni wauwa o asi ka ungat bais dha ka embbiyax, asi ka baka bi pstrngun ka  hngkwasan, aji mtlutut ka risaw ni wauwa, asi ka ruway, asi ka msruwa ka rudan risaw ni wauwa, ini  tduwa rmurul.Dhuq ka jiyax pnrngagan do, plealay psramal pntryian ka lutut sapah risaw. risaw kmeama  o sahug na sinaw ka mkeanay niya. Saw saman do musa smtrung wauwa ka sapah risaw, pqita qaya  pdsun, duri ni smiyuk peekan ka lutut sapah wauwa, madas wauwa musa sapah ka risaw o asi ka musa  psisil han, mqaras smtrung ka rudan baki ni payi, masug qaya pneadas, mqaras mseupu mimah, saw nii  ka euda jiyax pstrngan seejiq Truka sbiyaw.

6.Gygaya:kklgan gaya.Qqlahang...

 Klgan Gaya/1. Smiyus/2.psaniq/3. Bisi/4.suluh/5. rmuba(pkdra)

7. Dnuuy kndsan:Qnpahan pnegalang,Miying,Tmsamat,Smlaan,Mseusa...

 Rubuw qawqaw,Tatut qhuni,Pgagu,Tatut djima

 Quri uqun : Tunux,dowriq, pahing, balung,enduk,ngungu,wawa mniq enbuyas,muyak siida psaniq ksun tmngahan ka wawa embulang o saw wawa qowlit,brihut,rqbux,rapit, qbhni saw ini hrii ubal niya na.

8.Slhayan :Smapuh utux rudan ni gaya na.... Utux kana utux, Utux tminun kana babaw dxgal, Kana utux

Truku.kana utux seejiq, kana utux rudan sbiyaw, gisu nami brah su hini sayang, brahaw su balay wada su dmayaw balay ka kingal hngkwasan.wada su muway lala bi uqun, manu sayang da o.miyah nami

tmdahu sun quri sunan, ni uqi ka bnniqan su nii.

9.Suyang kndsan: Tminun,Mseusa, smkri,Muuqih,Dmaws,Smirus qmagas nuqih,Hmidaw,Dmsay,Tminun pala.

10.Bisi(pndjiyan) /1.Phqilun ka seejiq o hmici rmuba ni sapah na uri o rmuba pnhuqil hiyaan./ 2.Seejiq

pndjiyan o ini tduwa embbakal. /3.Mnarux siida o embasi mllabu ni mhqil.

  Saw ana manu ka gaya rudan sbiyaw o,ida ta puruun ni cisaun ta ka laqi ta ,kika mha mrana ni knlaqir ka balay bi kndusan alang truku.